Lokaliteti svetske baštine organizacije Ujedinjenih nacija (UNESCO) za obrazovanje, nauku i kulturu su mesta od kulturnog i istorijskog značaja koja su zaštićena UNESCO-vom konvencijom za očuvanje lokaliteta svetske baštine. Prvi srpski lokalitet koji je zaštićen ovom konvencijom upisan je na listu 1979. Godine, a do 2007. na toj listi bilo je 4 lokaliteta. Svi lokaliteti koji su pod zaštitom UNESCO-a su deo kulturnog nasleđa. I srednjevekovni spomenici na Kosovu koji su tradicionalno predstavljeni kao četiri odvojena lokaliteta kao i Stari Ras i Sopoćani kao dva.

Gamzigrad – Feliks Romulijana

Gamzigrad je arheološko nalazište, banja i UNESCO-v lokalitet od svetskog značaja u Srbiji, koji se nalazi južno od reke Dunav, blizu grada Zaječara. To je bila lokacija drevnog rimskog kompleksa palata i hramova Feliks Romulijana, sagrađena za imperatora Galerija.

U blizini Gamzirada nalaze se ostaci velikog rimskog kompleka nazvanog Feliks Romulijana, jednog od najvažnijih kasno-rimskih nalazišta u Evropi. Ranije su istraživači verovali da su drevne ruševine bile deo kampa rimske vojske, zbog njihove veličine i brojnih kula. Ali su sistematska arheološka ispitivanja rađena od 1953. godine pokazala da je nalazište bilo, u stvari, kraljevska palata. Nju je osmislio i izgradio jedan od tetrarha, imperator Galerije, usvojeni sin i zet velikog imperatora Dioklecijana. Galerije je počeo izgradnju 298. godine (posle pobede nad Persijom koja mu je donela slavu) da označi mesto njegovog rođenja. Ime Feliks Romulijana dato je u ime sećanja na njegovu majku Romulu, koja je bila svetica paganskog kulta. Kompleks hramova i palata služio je u mnoge svrhe – to je bilo mesto bogosluženja majčinoj svetoj ličnosti, spomenik koji je prikazivao carstvo i luksuzna vila Galerija.

Romulijana je preživela najezdu Huna tokom sredine petog veka. Kasnije je lokalitet postao skromno naselje farmera i zanatlija, da bi konačno bilo napušteno na početku 7. veka, dolaskom Slovena.

Manastir Studenica

Studenica je manastir srpske Pravoslavne crkve iz 12. veka, koji se nalazi 39 kilometara jugozapadno od Kraljeva, u centralnoj Srbiji. On je jedan od najvećih i najbogatijih srpskih pravoslavnih manastira.

Stefan Nemanja, osnivač srednjevekovne srpske države, osnovao je i manastir 1190. godine. Zidovi manastira uokviruju dve mermerne crkve: Bogorodičina crkva i Kraljeva crkva. Manastir je najpoznatiji jer poseduje kolekciju fresaka vizantijskog stila iz 13. i 14. veka.

Manastir Studenica je proglašen spomenikom od kulturne i izuzetne važnosti 1979. godine i zaštićen je od strane Republike Srbije. UNESCO je 1986. godine uvrstio manastir u spomenik od svetske kulturne važnosti i dodao je na listu lokaliteta svetske kulturne baštine sa sledećim opisom:

‘’Manastir Studenica osnovao je Stefan Nemanja u kasnom 12. veku , osnivač srpske srednjevekovne države, kratko nakon njegovog abdiciranja. To je jedan od najbogatijih i najvećih srpskih pravoslavnih manastira. Sa svoja dva glavna spomenika: Crkva presvete Bogorodice i Kraljeve crkve, obe sagrađene od belog mermera, koji poseduje izuzetnu kolekciju fresaka vizantijskog stila iz 13. i 14. veka.’’

Stari Ras

Ras, poznatiji u novijoj srpskoj istorij kao Stari Ras, bio je jedan od prvih glavnih i najvažnijih gradova srednjevekovne srpske države Raške, duže vreme. Danas se nalazi u Raškoj a ranije je bio tačno u centru rane srednjevekovne države koja je počela da se širi u svim pravcima.

Osnovan je između 8. i 9. veka a napušten je u 13. veku u neko vreme. Njegova dobra pozicija u oblasti poznatoj kao Stara Srbija, duž Raške klisure, na putu između Jadranskog mora i Zete, Bosne na zapadu i Kosova na istoku, dodala je važnosti Rasu kao gradu. U njemu se nalazi impresivna grupa srednjevekovnih spomenika koji se sastoje od utvrđenja, crkava i manastira. Manastir Sopoćani je dobar primer kontrasta između zapadnog i vizantijskog sveta. Danas, grad leži u nezaštićenim i neobezbeđenim ruševinama blizu grada Novog Pazara, koji je verovatno nastao kao trgovačka enklava Rasa. Kako god, postoji plan za obnovu ovog nalazišta u budućnosti.

Nalazište Stari Ras, u kombinaciji sa obližnjim manastirom Sopoćani, već se nalazi na spisku UNESCO-ve svetske baštine i manastir Stari Ras iz 12. veka koji je rekonstruisan i možda će i on biti na UNESCO-vom spisku. Stari Ras i Sopoćani nisu daleko od drugog lokaliteta pod zaštitom UNESCO-a, predivnog srednjevekovnog manastira i crkve Studenica. Četvorovekovna crkva Svetih apostola Petra i Pavla je jedna od najstarijih na Balkanu.

Justinijana Prima (Caričin grad)

Justinijana Prima bila je vizantijski grad, koji je postojao od 535. do 615. godine i trenutno je arheološko nalazište, blizu današnjeg Lebana, Leskovačkog okruga u južnoj Srbiji. Nju je formirao imperator Justinijan I i služila je kao sedište arhiepiskopije koja je imala jurisdikciju na centralnom Balkanu. 1979. godine, Republika Srbija zaštitila je Justinijanu Primu i dodala na listu arheoloških nalazišta od izuzetnog značaja.

Grad je osnovao imperator Justinijan I. Grad je postojao je od 530. do 615. godine i bio je konstruisan kao sedište episkopije. Sazidan je kao nova osnova i sećanje na obližnje selo Taruresium (koje se danas poistovećuje sa selom Taor u Makedoniji, u blizini Skoplja), rođeno mesto Justinijana. Srpski naučnici ga identifikuju i kao mesto Bedrijana, mesto rođenja Justinijanovog ujaka i mentora Justinijana I. U urbanizaciji grada, kombinovani su elementi klasične i hrišćanske arhitekture: terme, forum i ulice sa trgovima. Tipični mediteranski detalji sa mnogim crkvama.

Sam Justinijan je naredio osnivanje grada zakonom 535. godine, osnivajući arhiepiskopiju Justinijana Prima, i učinivši ga u isto vreme glavnim gradom pod uticajem ilirske vlasti, umesto Soluna (iako su ovo često osporavali mnogi istoričari). Ovo mesto je takođe izabrano i za sedište dakijske eparhije.

Kako god, Solun nije mnogo izgubio zbog privremenog izmeštanja administrativnih funkcija u Justinijanu Primu. Ipak, novoosnovani grad nije bio beznačajan i Justinijan je osigurao da on, koji je bio jedan od njegovih najomiljenijih projekata, dobije svu neophodnu podršku. 545. godine Justinijan je doneo još jedan zakon i ustanovio prava episkopa i status Justinijane Prime, koji je bio potvrđen i pismima koja su bila razmenjena između Justinijana i Pape Gregora I, na kraju 6. veka. 615. godine grad je uništen kada su Avari došli sa severa Dunava.

Sopoćani

Manastir Sopoćani, zadužbina srpskog kralja Stefana Uroša I, sagrađeni su od 1259. do 1270. godine, blizu izvora reke Raške u oblasti Rasa, centra srednjevekovne srpske države. Manastir je dodat na UNESCO-vu listu 1979. godine, zajedno sa Starim Rasom.

1160. godine, veliki župan Stefan Nemanja, učvrstio je svoju vlast na tronu u Raškoj. Iako su Nemanjini sinovi dobili titulu kralja i osnovali svoju crkvu kao nezavisnu, tako što su je proglasili autokefalnom, razvili ekonomski sistem i kovani novac, postali bogati i sofisticiraniji, vremenom, lik i delo Stefana Nemanje postalo je uzor i primer mlađim generacijama. Sopoćani su postali zadužbina srpskog kralja Stefana Uroša I, sina prvog srpskog kralja i Nemanjinog unuka. Sagradio ih je 1260. godine kralj Uroš I Nemanjić kao crkvu koja će služiti kao njegova grobnica. Njegov praunuk Dušan je Sopoćane proširio i renovirao sredinom 14. veka. Brojne stukture (dnevne sobe, rezidencijalne zgrade i ostalo), danas je ostala samo crkva Svetog Trojstva. Manastir je bio okružen visokim kamenim zidovima sa dve kapije. Freske koje se nalaze u glavnim delovima datiraju između 1263. i 1270. godine. Dekorativni plan Sopoćana osmišljen je u 13. veku – oko oltara se nalaze liturgijske scene, prikazano je Hristovo spasenje kroz cikluse raznih praznika, Stari Zavet kao i dogmatske i eshatološke teme, ikonografski portreti Nemanjića i kroz istorijske teme Simeona Nemanje i Svetog Save.

Visoki Dečani

Manastir Visoki Dečani nalazi se blizu klisure reke Dečanske Bistrice, u podnožju Prokletija u Metohiji. Manastir je na dva kilometara od grada Dečani i pripada srpskoj Pravoslavnoj crkvi. Njima upravlja Eparhija Raško-prizrenska. Manastir je bio pod pravnom zaštitom Srbije do 1947. godine.

Konstrukcija manastira počela je u toku vladavine srpskog kralja Stefana Uroša III Dečanskog tokom 1327. godine i originalna povelja iz 1330. godine je sačuvana. Stefan Dušan, sin Dečanskog, preuzeo je vladavinu 1331. godine i njegov otac je zadavljen u Zvečanskoj tvrđavi kratko nakon toga. Dečanski je sahranjen u nezavršenom manastiru Visoki Dečani 1331. godine i njegovu izgradnju nastavio je Dušan. Glavni projektant manastira bio je Fra Vita, francuski monah iz crnogorskog grada Kotora. Izgradnja manastira trajala je 8 godina i završena je 1335. godine.

Drveni tron igumena završen je u otprilike isto vreme, a unutrašnjost crkve je dekorisana. Urezan je lik Dečanskog u drveni sarkofag i završen je 1340. godine.

Pećka patrijaršija

Srpska Pećka patrijaršija nalazi se u Peći na Kosovu. Kompleks crkava, izgrađen između 13. i 14. veka, je duhovno sedište i mauzoleum srpskog arhiepiskopa i patrijarha. Nalazi se pored Pećke Bistrice, na ulazu u Rugova kanjon. Deo je ’’Srednjevekovnih spomenika Kosova’’ i zajedno sa još tri srpka pravoslavna spomenika spada u lokalitete svetske baštine.

Precizan datum izgradnje Patrijaršije je nepoznat. Smatra se da je izgrađena dok je Sveti Sava bio živ kada je lokalitet postao metoh (zemlja koja je pod vlasništvom i upravom monaha) Žiča manastira koji je u to vreme bio sedište arhiepiskopa. 1230. godine, arihiepiskop Arsenije (1233-1263) sagradio je crkvu Svetih Apostola na severnoj strani, jer je želeo da sedište srpske Crkve bude na sigurnijoj lokaciji i bliže centralnom delu zemlje. Bila je dekorisana nakon njegovog naređenja 1260. godine. Arhiepiskop Nikodim (1321-1324) je izgradio crkvu Svetog Dimitrija na severnoj strani, dok je njegov naslednik, arhiepiskop Nikodim I (1321-1324) izgradio crkvu Svete Device i crkvu Svetog Nikole na južnoj strani. Ispred tri glavne crkve, podignuta je monumentalna priprata. Za vreme arhiepiskopa Joanakija II, oko 1345, do tada nedekorisana crkva Svetog Dimitrija ukrašena je freskama. Car Stefan Dušan (1331-1355) podigao je Pećku arhiepiskopiju na nivo patrijaršije.

Crkva Bogodorica Ljeviška

Crkva Bogorodica Ljeviška je srpska pravoslavna crkva iz 14. veka koja se nalazi u Prizrenu, na jugu Kosova. Ona je bila pretvorena u džamiju tokom vladavine Otomanskog carstva da bi kasnije, u ranom 20. veku, opet postala crkva. Izgradnju crkve je naručio srpski kralj Stefan Milutin tokom 1306-1309. Bila je sagrađena na ostacima ranije vizantijske crkve, čije je originalno ime bilo Metera Eleousa, sačuvano na slovenskom kao Bogorodica Ljeviška. 1990. godine Srbija je ovu crkvu proglasila spomenikom kulture od izuzetnog značaja, a 13. jula 2006. godine Bogorodica Ljeviška se našla na UNESCO-voj listi svetske baštine kao nastavak nalazišta Visokih Dečana (nazvanog srednjevekovni spomenici na Kosovu), koji zajedno čine jedinstveno nasleđe, koje se nalazi na UNESCO-voj listi ugroženih lokaliteta svetske baštine.

Gračanica

Gračanica je srpski pravoslavni manastir koji se nalazi na Kosovu. Nju je 1321. godine rekonstruisao srpski kralj Stefan Milutin, na ruševinama ranohrišćanske bazilike iz 6. veka. Manastir Gračanica proglašen je spomenikom kulture od izuzetnog značaja 1990. godine, a kasnije je zaštitila i Republika Kosovo kao zaštićeni spomenik Republike Srbije zbog nezakonitog proglašenja nezavisnosti Kosova, a 13. jula 2006. godine dodata je na UNESCO-vu listu svetske baštine pod imenom Srednjevekovni spomenici na Kosovu kao nastavak Visokih Dečana i zajedno čine jedan lokalitet na listi ugroženih lokaliteta svetske baštine.

Manastri Gračanica je jedna od poslednjih zadužbina kralja Milutina. Nalazi se u opštini Gračanica, deo je Društva srpskih opština na Kosovu. Nalazi se na 5 kilometara od Prištine, u blizini Lipljana (drevnog rimskog grada Ulpiana), stare rezidencije biskupa.

Đerdap Nacionalni park

Đerdap Nacionalni park prostire se od desne obale Dunava preko Golubačke tvrđave do brane u blizini Sipa u Srbiji. Prostire se na oko 640 kvadratnih kilometara, a pod upravom parka je i grad Donji Milanovac koji se nalazi na Dunavu. Glavna odlika i atrakcija Nacionalnog parka Đerdap je prelepa Đerdapska klisura, poznata kao Gvozdena kapija, grandiozan prolaz kroz južne padine Karpatskih planina gde se nalazi najveća akumulacija reke u bivšoj Jugoslaviji.

Đerdapska klisura, koja je duga nekih 100 kilometara (od Golubca do Tekije), je sjedinjenje dolina između reke koje zajedno čine klisuru (Gornja klisura, Gospođin vir, Veliki i Mali kazan i Sipsku klisuru), odvojenu uvalama. U Gospođinom viru dubina reke je 82 metara, najveća dubina u reci na svetu. Litice kanjona u Kazanu su visoke oko 300 metara, dok je rečno korito u ovom delu suženo na 150 metara.

Đavolja Varoš

Đavolja Varoš je znamenitost koja se nalazi na obroncima planine Radan, na desnoj obali Žute reke, u centralnom delu istočne Srbije. Đavolja varoš je jedinstveni primerak posledica erozije. To je kompleks kamenih piramida koje su locirane na vodenoj međi između Đavolje jaruge i Paklene jaruge. Na području od 4 300 kvadratnih metara vodena erozija oblikovala je andezitne materijale i vulkansku sedru u oko 200 piramida – kule visoke od 2 do 15 metara, sa bazama širokim od 4 do 6 metara i vrhovima od 1 do 2 metara. Većina ovih piramida ima kapu ili glavu – andezitne blokove koji ih štite od brzog propadanja. Kompletna visina ovog lokaliteta je od 700 do 720 metara. Kamene piramide su kratktrajne forme, jer se raspadaju veoma brzo (kada izgube svoju kapu koja ih štiti) i isto tako su formirane veoma brzo tokom vodene erozije. Ime Đavolja Varoš je ovaj lokalitet dobio zato što lokalci veruju da ove promene izazivaju đavoli koji se bore jedni protiv drugih. Ove piramide su zapravo nastale vodenom erozijom i od raznovrsnih su materijala: masivni blokovi na površini sprečavaju da materijal ispod njih bude uništen i erodiran, što rezultira formacijom kula-piramida. Dva hidrološka fenomena karakterišu ovaj lokalitet: Jedan je poznat kao Đavolja voda (visokomineralna rosa, voda koja je tradicionalno korišćena u medicini) i druga koja je poznata kao Đavoljev izvor (mineralna voda pod pritiskom). Voda je izrazito crvene bojoe, dok su područje koje okružuje ovaj prirodni fenomen, tlo i stene, kao i same piramide, drugih boja koje daju bizaran izgled čitavom lokalitetu.

Ovaj čaroban svet takođe odlikuje i akustični fenomen koji svedoči da je ovo Đavolja Varoš. Vetar koji se probija kroz piramide stvara čudne šumove, zavijanja, škripanja, koje plaše lokalno stanovništvo vekovima i uzrok su njihovog praznoverja. Blizu lokaliteta, nalaze se ostaci dve stare crkve, bogata tradicija i narodna nošnja ovog regiona inspirisana je ovim narodnim fenomenom. Tokom vekova, ova oblast viđena je kao preplitanje prirodnog fenomena i života čoveka.

Tara nacionalni park i kanjon Drine

Tara je najzapadniji deo Srbije, sekcija planina delom okružena rekom Drinom. Duga je oko 50 kilometara i široka oko 22, prostire se na oko 183 kilometara kvadratnih. Njena najveća prosečna nadmorska visina je 1 200 metara, tako da može biti klasifikovana kao srednja visoravan. Postoje određene tačke koje su duboke oko 1 000 metara. U kanjonu Drine, u određenim oblastima reka nije šira od 100 metara, a okolo su oko 700 do 800 metara visoke litice.

Srpska omorika, ili Pančićeva omorika, je unikat na ovim planinama jer raste samo u ovim oblastima. Omorika je dobila ime po Josifu Pančiću, istraživaču koji je prvi opisao ovo drvo 1855. godine. 1950. godine pokrenuta je inicijativa za proglašenje ove oblasti zaštićenom, ali je osnivanje nacionalnog parka postignuto tek 1981. godine. Oblast koja je proglašena nacionalnim parkom se prostire na površini od 19 175 hektara.

Deliblatska peščara

Deliblatska peščara je velika peščana oblast koja pokriva oko 300 kilometara kvadratnih i nalazi se na teritoriji pokrajine Vojvodina, u južnom Banatu. Smeštena je između reke Dunav i jugozapadnih padina Karpatskih planina. Peščara je nazvana po selu Deliblatu, koje se nalazi u opštini Kovin. Njene glavne mase su brda eliptičnog oblika, sa stepskim travnatim ravnicama i stepskim šumama. Deliblatska peščara je najveće peščano područje u Evropi, koje je nekada bilo deo velike praistorijske pustinje. Ona je dom mnogih retkih, ugroženih i endemskih vrsta biljaka i životinja u Evropi i svetu. Zbog svojih šuma i okruženja, proglašena je specijanim prirodnim rezervatom na nacionalnom nivou i predstavlja nacionalno dobro od izuzetnog značaja pod zaštitom, prve kategorije. Nastala je nakon povlačenja Panonskog mora.

Negotinske pimnice

U oblasti negotinske granice, poznata po svojim vinogradima koji datiraju još iz drevih vremena, seoska populacija, koja živi od vinogradarstva, iskorišćena je za uspostavljanje sporednih naselja – stanovnici su izmešteni nedaleko od svojih domova. Ova naselja nazvana su kada su vinski podrumi u ovom regionu nazvani pimnice. Ovi vinski podrumi korišćeni su za preradu grožđa u vino i rakiju, kao i objekti za skladištenje. Od mnogih naselja koja su se nalazila severozapadno od Negotina, ostalo je samo par njih: Rajačke, Rogljevske (Rogljevačke), Štubičke i deo Smedovačkih, Trnjanske, Sikolske i Bratujevačke. Ostale, kao što su Badnjevske, Rečanske, Mokranjske i mnoge druge više ne postoje.

Smederevska tvrđava

Smederevska tvrđava je poslednja velika konstrukcija srpske vojske, i jedno od najvećih utvrđenja jugoistočne Evrope. Sagrađena je sa velikim naporima da bi zamenila već izgubljeni Beograd koji je 1427, nakon smrti despota Stefana Lazarevića pripao Mađarima. Kao novi centar Srbije i dvor despota Đurađa Brankovića, izabrano je nenaseljeno mesto na ušću Jezave u Dunav koje je odredilo trouglasti oblik plana tvrđave. Za razlliku od Beograda, nova Smederevska tvrđava je pokrivala malo odrbrambeno područje, sa jednostavnijim unutrašnjim aranžmanom. Tokom prve faze, između 1428. i 1430. godine, dvorac je podignut sa dvorem za vladara, originalno dizajniran kao nezavisna građevina. Vrlo brzo nakon toga, 1440. godine sagrađeni su bedemi oko Jezave i Dunava, koji su pokrivali područje od oko 10 hektara, namenjeno za urbano naselje.

Istorijsko mesto Bač

Na granicama Panonske nizije i oblasti oko Dunava, u Vojvodini, nalazi se grad Bač koji je pozajmio svoje ime celom regionu između Dunava i Tise – Bačkoj. Ravnica omeđena rekama bila je nekada močvarno područje sa barama i šumama, ali je vremenom čovek počeo da dobija bitke sa vodom , balansirajući nivo između vode i zemlje. Područje oko Bača, sa tokom reke Mostonoga i njenim ušćem u Dunav, svedoči o geomorfološkom promenama terena, kao i kako je to izgledalo u dalekoj prošlosti, pre nego što je voda počela da se reguliše i da se zemlja navodnjava. Svuda oko Bača su šume, bare i močvare, označene kao posebni prirodni rezervati, sa svojim sepcifičnim šumskim ekosistemom, staništa od prirodnih retkosti i do globalnih ugroženih vrsta. Tu su i arheološka nalazišta, koja potvrđuju prisustvo čoveka i upotrebu močvarne zemlje tokom milenijuma. Sačuvano arheološko nasleđe, sagrađeno u dugom periodu od 12. do 19. veka, pod uticajem rimske, gotske, renesansne, vizantijske i islamske umetnosti i barok koji predstavlja definitvni dokaz kulturne različitosti, prepletanje i povezivanje kulture Balkana sa zapadom.

Manastir Manasija

Manasija, poznat i kao Resava je srpski pravoslavni manastir blizu Despotovca, koji je osnovao despot Stefan Lazarević između 1406. i 1418. godine. Crkva je posvećena Svetom trojstvu. Jedan je od najznačajnijih spomenika srednjevekovne srpske kulture i pripada ‘’Moravskoj školi’’. Manastir je okružen masivnim zidovima i kulama. Odmah nakon njegove izgradnje, manastir je postao kulturni centar srpske despotovine. Deo njega je i Resavska škola, dobro poznata po svojim prepiskama i prevodima tokom 15. i 16. veka, čak i posle otomanskog osvajanja despotovine.

Stećak srednjevekovni nadgrobni spomenici

Stećak srednjevekovni nadgrobni spomenici su spomenici iz monolitnog doba, pronađeni u regionu današnje Bosne i Hercegovine, dolovima Srbije, Crne Gore i Hrvatske. Dostupni izvori sugerišu da se pojavljuju iz druge polovine 12. veka, zatim traju kroz 13. vek i intenzivno su građeni i dekorisani kroz 14. i 15. vek. Ali u 16. veku nastaje prekid. Oko 70 000 zabeleženih nadgrobnih spomenika sa oko 3 300 nalazišta, nekih 60 000 su u Bosni i Hercegovini, oko 4 000 u Hrvatskoj, oko 3 500 u Crnoj Gori i oko 4 100 u Srbiji. Osnovni nadgrobni spomenici su postavljeni kao uspravno monolitno kamenje.